Van Gruisenorgel wacht op terugkeer naar Friesland
I
n 1790 bouwde de in Leeuwarden gevestigde orgelmaker Albertus van Gruisen een orgel voor de hervormde Schoterlandse kerk in Heerenveen. Het instrument werd gelegateerd door Martha van Scheltinga ter nagedachtenis aan haar man, Menno van Coehoorn van Scheltinga, grietman van Schoterland. Op 13 oktober 1790 werd het in gebruik genomen. Het Van Gruisenorgel in de Schoterlandse kerk had 19 stemmen, verdeeld over twee klavieren. Het pedaal was aangehangen. In 1861 werd een grote restauratie en verbouwing aan het instrument uitgevoerd door L. van Dam, eveneens te Leeuwarden. Zeker de helft van de oorspronkelijke registers verdween. Andere werden verplaatst, de gehalveerde fiool de gambe werd gecompleteerd en een enkel register werd 'opgeschoven'. De kosten bedroegen fl. 3815,-. Het verven en vergulden van de kas kostte nog eens fl. 304,28.
In 1968 werd de Schoterlandse kerk afgebroken en het Van Gruisenorgel werd door Mense Ruiter gedemonteerd en opgeslagen. In het jaar daarop werd het verkocht aan de gereformeerde Marturiakerk van Assen. In 1972 vond door orgelbouwer Mense Ruiter restauratie en 'wederopbouw' van het orgel in de Marturiakerk plaats. Ook toen werd de dispositie behoorlijk gewijzigd. Zo werd een vrij pedaal met 9 registers toegevoegd. De drie beelden, die het orgel in Heerenveen sinds 1861 bekroonden, konden in de moderne Asser kerk wegens te geringe hoogte niet worden geplaatst. Vier aanwezige putti werden herplaatst. Dit resulteerde in een enigszins onevenwichtig geheel. De drie beelden, voorstellende geloof, hoop en liefde, vonden in 1978 een nieuwe bestemming op het orgel van de gereformeerde Koepelkerk in Leeuwarden.
En nu is per 1 januari 2003 ook de Marturiakerk gesloten. Inmiddels is het gewijzigde Van Gruisenorgel gedemonteerd en opgeslagen door orgelbouwer Sicco Steendam uit Roodeschool. Drie dagen deed hij erover om het orgel uit het Asser kerkgebouw te halen. Omdat de gemeente vreesde voor vandalisme, ligt het nu veilig opgeslagen. De Asser kerkgemeente heeft er twee jaar voor uitgetrokken om het orgel weer een plek binnen de eigen kerkgemeenschap te geven. Mocht dat niet lukken, dan wordt het verkocht.
Orgelliefhebbers zijn van mening dat het orgel eigenlijk zo spoedig mogelijk terug naar Friesland zou moeten. Ook Sicco Steendam is die mening toegedaan. De handen van zijn medewerkers jeuken om het orgel te restaureren en weer op te bouwen. Maar dat kan dus nog wel even duren. Bovendien hangt er een prijskaartje aan het orgel. In zijn huidige staat kost het Van Gruisenorgel een kleine € 500.000,-. Restauratie en herplaatsing kosten nog eens € 500.000,-.
Van dat bedrag is kerkvoogd en muziekhandelaar Willem van der Glas uit Heerenveen wel geschrokken. Hij heeft dierbare herinneringen aan het orgel in de voormalige Schoterlandse kerk. Zijn vader was er jarenlang organist. Bovendien is er weinig fraais op de plaats van de kerk gebouwd. Heerenveen moet zuiniger omspringen met haar weinige historische gebouwen, zo is zijn mening.
Afgezien van de kosten, zou hij om ook technische redenen niet één twee drie weten waar het orgel in Heerenveen herplaatst zou kunnen worden. De enige kerk die in aanmerking zou kunnen komen, is de Europalaankerk en die is te klein en te laag om het orgel te herbergen.
Als het Van Gruisenorgel niet in Heerenveen herplaatst kan worden, dan zou hij het graag elders in Friesland terug zien. Maar bij zijn weten zijn er op dat punt nog geen concrete plannen. Het orgel is nog eigendom van de gereformeerde gemeente in Assen. Steendam doet op dit ogenblik niet meer dan het orgel bewaren. Voor zover Van der Glas bekend is, zijn er nog geen contacten met orgeladviseurs, kerkelijke gemeenten of andere instanties gelegd met het doel het orgel elders in Friesland te herplaatsen.
Uiteraard staat de Stichting Organum Frisicum volledig achter het idee het Van Gruisenorgel terug te halen naar Friesland. Via deze informatie op onze website hopen we daaraan een bijdrage te kunnen leveren.
